Zespół kościelno-klasztorny
Sanktuarium św. Anny na Górze św. Anny – zespół kościelno-klasztorny na Górze św. Anny franciszkanów (OFM) należący do prowincji św. Jadwigi Zakonu Braci Mniejszych. Kościół zakonny franciszkanów i jednocześnie parafialny należący do dekanatu Leśnica diecezji opolskiej.
Historia Kościoła
Pierwszy kościół pw. św. Jerzego został zbudowany na górze w 1480 r. z fundacji Mikołaja i Krzysztofa Strzał (Strzel), właścicieli Poręby, Leśnicy i Żyrowej. Na początku XVII w. [potrzebny przypis] przeniesiono z Ujazdu do tutejszego kościoła słynącą cudami [potrzebny przypis] rzeźbę z drewna lipowego św. Anny Samotrzeciej z ok. 1480 roku (ma ona wysokość 54 cm, stoi na młodszej jesionowej podstawie wysokości 12 cm, trzyma Maryję na lewym ramieniu i Jezusa na prawym), zawierającą relikwie świętej (w otworze w głowie figurki św. Anny). Zmieniono też wtedy wezwanie kościoła i nazwę góry (wcześniej zwanej Górą św. Jerzego). W kościele znajdują się relikwie św. Anny.
W 1896 r. figurkę przeniesiono z ołtarza bocznego do głównego, gdzie znajduje się do dziś. W świątyni jest sześć ołtarzy bocznych: Matki Bożej, św. Piotra z Alkantary, św. Antoniego Padewskiego, św. Franciszka, św. Jadwigi Śląskiej i św. Józefa. 29 czerwca 1980 roku dekretem Stolicy Apostolskiej kościół został podniesiony do godności bazyliki mniejszej.
Kościół jest budowlą pierwotnie gotycką z XV wieku, przebudowaną w 1665 r., w 1781 roku oraz w stylu neobarokowym w latach 1957–1963. W ołtarzu głównym cudowna figura świętej Anny Samotrzeć z XV wieku). Wpisany na listę zabytków w rejestrze wojewódzkim.
Klasztor
W październiku 1655 r. na Górę Świętej Anny przybyło pod przewodnictwem o. Franciszka Rychłowskiego 23 lub 30 franciszkanów z Krakowa, którzy opuścili w czasie wojny polsko-szwedzkiej, gdy spalono ich klasztor. Za zgodą kapituły z o. Krystianem Chojeckim na czele oraz właściciela ziemi opolskiej, króla Polski Jana II Kazimierza Wazy [potrzebny przypis]. W latach 1656–1659 zbudowali oni drewniany klasztor na Górze Świętej Anny. W 1659 rozpoczęto przebudowę i rozbudowę starego kościoła, dostosowując go do reguły reformatów. Prace ukończono w 1673 r. Zyskała wystrój barokowy, a fundatorem był hrabia Gaschin.
W latach 1733–1749 powstał murowany zespół klasztorny [9], do którego w 1768 r. dobudowano Rajski Plac (dziedziniec arkadowy), na którym obecnie stoi 15 stuletnich konfesjonałów [potrzebny przypis]. Jednocześnie w 1754 r. na kościele dobudowano sygnaturkę. W latach 1700–1709 wybudowano z fundacji hrabiego Georga Adama von Gaschin 33 kaplice kalwaryjne, na wschodnich stokach góry. Zaprojektował je opolski architekt Domenico Signo.
Nominalnie były własnością parafii w Leśnicy, faktycznie nie były użytkowane aż do 1763 roku, kiedy kalwarię przejęli zakonnicy z Góry Świętej Anny i podjęli działania, by uczynić je miejscem pielgrzymowania. W okresie 1756–1764 odnowiono stare kaplice, dobudowano 4 nowe, w 1764 r. uzyskano odpust papieski dla kalwarii. W 1766 r. o. Stefan Staniewski opracował program odprawianych na kalwarii nabożeństw, a teksty modlitw i pieśni umieścił rok później w polskim modlitewniku o. Wacław Waxmański.
12 września 1779 r. wyruszyła z Bytomia do Góry Świętej Anny pierwsza śląska pielgrzymka, zapoczątkowując ruch pielgrzymkowy do sanktuarium. W związku ze wzrastającą liczbą pielgrzymów kościół przebudowano w 1781 r. pod kierunkiem architekta ze Strzelec Opolskich Christopha Worbsa, który w latach 80. XVIII w. kierował także renowacją i przebudową kalwarii (dodano m.in. kolejną kaplicę, kilka innych drewnianych zamieniono na murowane).
W 1810 r. klasztor uległ kasacji, a franciszkanów wysiedlono. Zakonnicy powrócili w 1860 roku, odnowili kościół [potrzebny przypis], w 1868 r. dobudowali wieżę zegarową [8], jednak w 1875 r. znowu zostali wysiedleni, a klasztor zlikwidowano w związku z kulturkampfem. Walce o zachowanie klasztoru oraz roli świątyni dla ludu śląskiego poświęcony jest poemat Norberta Bonczyka pt. Góra Chełmska z 1886 roku.
Zakonnicy wrócili w 1887 roku. W 1897 r. powstały oba istniejące dziś neobarokowe ołtarze boczne oraz ołtarz główny autorstwa Rajmunda Kutzera (zdemontowany w 1957 roku) [potrzebny przypis], a w latach 1904–1905 przebudowano klasztor, m.in. przedłużając skrzydło zachodnie według projektu franciszkanina Mansuetusa Fromma OFM. Na przełomie XIX i XX w. przebywał w klasztorze jako zakonnik Chryzogon Reisch, autor monograficznej pracy o historii tutejszego klasztoru [potrzebny przypis].
Pod koniec XIX w. wykupiono kamieniołom nefelinitu tuż za północnym murem klasztoru, zasypano go i w latach 1912–1913 urządzono plac modlitewny (brukując go w 1917 r.) oraz grotę na wzór groty z Lourdes projektu Johanna Carla Bauma z ołtarzem wykonanym przez Johannesa Baumeistera z Wrocławia. W okresie 1913–1916 w 14 bocznych grotach zbudowano tam stacje Męki Pańskiej [16], częściowo fundowane przez rodziny poległych w I wojnie światowej. Renowację przeprowadzono w okresie 1997-2005.
W latach 1928–1938 zbudowano na południe od klasztoru Dom Pielgrzyma. W 1939 r. Niemcy zabronili odprawiać w klasztorze msze w języku polskim, a 13 listopada 1940 r. wyrzucili franciszkanów z klasztoru, oddając budynek Niemcom z Rumunii, niszcząc przy okazji bibliotekę klasztorną, skuwając polskie napisy i konfiskując zbiory muzeum klasztornego. W czasie wojny Niemcy aresztowali gwardiana Bonifacego Wiesiołka.
W okresie 1957–1963 Josef Mitschke dokonał przebudowy wnętrza kościoła w stylu neobaroku, wykonując neobarokowe sztukaterie, malowidła ścienne i główny ołtarz, a w 1992 r. jego syn Georg zbudował neobarokowy prospekt organowy. W 1949 r. miał miejsce zjazd kapłanów z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego [potrzebny przypis], a w 1983 r. świątynię odwiedził papież Jan Paweł II. Na jego cześć po stronie północnej bazyliki postawiono w 2000 r. pierwszy w województwie opolskim pomnik Jana Pawła II, będący kopią monumentu z Płocka, autorstwa Zemły. Klasztor jest wpisany na listę zabytków w rejestrze wojewódzkim.
Kalwaria
Kalwaria na Górze Świętej Anny – zespół 26 wolnostojących kaplic Drogi Męki Pańskiej i Dróżek Matki Boskiej, 6 kaplic maryjnych i kaplicy św. Józefa w miejscowości Góra Świętej Anny w województwie opolskim, znajdujący się pod zarządem miejscowego klasztoru franciszkanów należącego do Prowincji św. Jadwigi we Wrocławiu. Kalwaria została ufundowana w 1700 przez Jerzego Adama Gaszyna (de Gaschin). Budowę rozpoczęto 27 maja 1700 według projektu Domenico Signo. Architekt wzorował się na układzie istniejącej już Kalwarii Zebrzydowskiej.
Pierwszy etap budowy zakończono 24 lipca 1709. Powstały wówczas 33 kaplice. Pierwsze nabożeństwo kalwaryjskie odprawiono 14 września 1764. W 1764 r. Klemens XIII udzielił odpust pielgrzymom do świętoannskiej kalwarii. W 1980 kościołowi św. Anny z 1490 nadano tytuł bazyliki mniejszej. W czerwcu 1983 kalwarię odwiedził papież Jan Paweł II. Wraz z pątnikami odprawione wówczas zostały nieszpory.
